Karbon ayak izi, bir kişi, kurum veya ürünün doğrudan ya da dolaylı olarak neden olduğu toplam sera gazı (özellikle karbondioksit - CO₂) salımının, karbon cinsinden hesaplanmış ölçüsüdür. Enerji tüketimi, ulaşım, üretim ve tüketim alışkanlıkları bu izi etkileyen başlıca faktörlerdir. Karbon ayak izi kısaca nedir diye sorulacak olursa, bir kişi, kurum veya ürünün faaliyetleri sonucu atmosfere salınan sera gazı miktarının karbondioksit cinsinden ölçüsüdür şeklinde çok kısa ifade edilebilir.

Karbon Ayak İzi Hangi Sektörlerde Zorunludur?

Karbon ayak izi hesaplama ve raporlama, Türkiye'de özellikle şu sektörlerde zorunlu veya zorunluluğa çok yakın hale gelmiştir:

  • Enerji sektörü (elektrik üretimi, doğalgaz, petrol rafinerileri)
  • Sanayi sektörü (çimento, demir-çelik, kimya, cam, seramik, kağıt gibi enerji yoğun üretim alanları)
  • Ulaşım ve lojistik sektörü (özellikle büyük ölçekli taşıma ve filo operasyonları)
  • İnşaat sektörü (büyük ölçekli projeler ve kamu ihaleleri)
  • Kamu ihaleleri ve ihracat yapan firmalar (özellikle AB ile çalışan firmalar için)

Avrupa Yeşil Mutabakatı ve Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (CBAM) nedeniyle, ihracat yapan birçok sektörde karbon ayak izi raporlaması dolaylı olarak zorunlu hale gelmiştir. Türkiye’de bu konuda Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı çeşitli yönetmeliklerle düzenlemeler getirmektedir.

Karbon Ayak İzini Artıran Olaylar

Karbon ayak izini artıran en önemli etkenlerden biri fosil yakıtların yoğun şekilde kullanılmasıdır; benzinli araçlarla yapılan sık yolculuklar, uçak seyahatleri ve enerji tüketimi bu etkiyi doğrudan artırır. Sanayi üretiminde yüksek enerji kullanımı ve atıkların doğru şekilde yönetilmemesi de sera gazı salımını yükseltir. Elektrik ihtiyacının büyük kısmının kömür veya doğalgaz gibi fosil kaynaklardan karşılanması, bireysel ve kurumsal karbon ayak izini ciddi ölçüde büyütür. Tarım ve hayvancılık sektörlerinde özellikle büyükbaş hayvanlardan salınan metan gazı ile gübre kullanımı da önemli katkı sağlar. Bunun yanı sıra gıda, su ve enerji israfı, tek kullanımlık plastik ürünlerin aşırı tüketimi ve sık sık yenilenen teknolojik ya da modaya dayalı alışveriş alışkanlıkları da çevre üzerinde büyük bir baskı oluşturarak karbon salımını artıran başlıca unsurlar arasında yer alır.

Karbon Ayak İzini Azaltmak İçin Neler Yapılabilir?

Karbon ayak izini azaltmak için öncelikle enerji tüketim alışkanlıklarında değişiklik yapılması gerekir; fosil yakıt yerine yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmak, enerji verimli cihazlar tercih etmek ve gereksiz elektrik kullanımını azaltmak bu yönde önemli adımlardır. Ulaşımda bireysel araçlar yerine toplu taşıma, bisiklet veya yürüyüş gibi çevre dostu seçenekler tercih edilmeli, mümkünse elektrikli araçlar kullanılmalıdır. Beslenme alışkanlıklarında daha az et ve süt ürünü tüketerek bitki temelli gıdalara yönelmek, gıda israfını azaltmak da önemli katkılar sağlar. Tek kullanımlık plastik ürünlerden kaçınmak, geri dönüşüm ve yeniden kullanım alışkanlıklarını benimsemek, sürdürülebilir ürünleri ve yerel üretimi tercih etmek karbon salımını azaltmada etkili olur. Ayrıca ağaç dikimi ve doğayı koruma odaklı projelere destek vererek bireysel ve kurumsal düzeyde çevresel dengeye katkıda bulunmak mümkündür.

Bir İnsanın Karbon Ayak İzi Kaç Olmalı?

Bir insanın karbon ayak izi, yaşadığı ülkeye, yaşam tarzına ve tüketim alışkanlıklarına göre değişse de, küresel ısınmayı 1.5°C ile sınırlamak için kişi başı yıllık karbon ayak izi 2 ton CO₂ seviyesini geçmemelidir.

Ancak günümüzde dünya ortalaması yaklaşık 4.5 ton, Türkiye ortalaması ise 5-6 ton CO₂ civarındadır. Gelişmiş ülkelerde bu değer 10 tonun üzerine çıkabilmektedir.

Dolayısıyla ideal olan, kişisel karbon ayak izini 2 tonun altına düşürmeye çalışmak ve düşük karbonlu bir yaşam tarzı benimsemektir.

Karbon Ayak İzi Yasası Nedir?

Karbon Ayak İzi Yasası, sera gazı salımını azaltmak amacıyla kişi, kurum ve sektörlerin karbon emisyonlarını ölçmesini, raporlamasını ve gerektiğinde azaltıcı önlemler almasını zorunlu kılan yasal düzenlemeleri ifade eder.

Türkiye'de henüz "Karbon Ayak İzi Yasası" adıyla yürürlükte olan spesifik bir yasa olmasa da, bu konuyla ilgili yükümlülükler çeşitli çevre, iklim değişikliği ve enerji yönetimi mevzuatları içinde yer alır. Özellikle Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı tarafından yürütülen Sera Gazı Emisyonlarının Takibi Hakkında Yönetmelik bu alanda en önemli düzenlemelerden biridir.

Ayrıca Avrupa Yeşil Mutabakatı ve CBAM (Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması) kapsamında, Türkiye’de ihracat yapan firmalar için karbon ayak izini hesaplama ve raporlama dolaylı olarak zorunlu hale gelmektedir.

Karbon Ayak İzi Vergisi Nedir?

Karbon ayak izi vergisi, bireylerin veya şirketlerin atmosfere saldığı sera gazı (özellikle karbondioksit) miktarına göre ödemek zorunda kaldığı bir çevre vergisidir. Bu vergi, karbon salımını azaltmak amacıyla kirletenin daha fazla ödemesi ilkesine dayanır.

Uygulamada, fosil yakıt tüketimi, enerji kullanımı, sanayi üretimi veya ulaşımdan kaynaklanan emisyonlara maliyet getirilerek çevreye verilen zararın ekonomik bir karşılığı oluşturulur. Böylece firmalar daha temiz teknolojilere yönelmeye teşvik edilirken, bireyler de daha sürdürülebilir yaşam alışkanlıkları geliştirmeye yönlendirilir.

Avrupa Birliği'nin 2026'dan itibaren uygulamaya koyacağı Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (CBAM), ihracat yapan şirketler için bir tür dolaylı karbon vergisi niteliğindedir ve Türkiye gibi ticaret yapan ülkeleri de doğrudan etkileyecektir.

Karbon Ayak İzi Ne Zaman Zorunlu Hale Gelecek?

Karbon ayak izi hesaplama ve raporlama, Türkiye’de bazı sektörlerde şimdiden fiilen zorunlu hale gelmiş durumda; ancak genel ve yasal bir zorunluluk süreci 2026 yılında Avrupa Birliği’nin uygulamaya koyacağı Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (CBAM) ile birlikte hızla yaygınlaşacaktır.

 

Özellikle demir-çelik, çimento, alüminyum, gübre, elektrik ve hidrojen gibi sektörlerde faaliyet gösteren firmalar için 2026’dan itibaren karbon ayak izi raporlaması ve beyanı yasal bir zorunluluk haline gelecektir. Bu düzenleme, AB’ye ihracat yapan firmaların karbon emisyonlarını belgelemelerini şart koşar; aksi halde ek vergiler ve ticaret kısıtlamalarıyla karşı karşıya kalırlar.

 

Türkiye iç hukuku açısından da Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, karbon ayak izinin zorunlu hale gelmesi için yönetmelik ve yasal altyapı çalışmalarını sürdürmektedir. Bu süreçte özellikle büyük ölçekli sanayi tesisleri ve enerji yoğun işletmeler için karbon ayak izi bildirimi aşamalı olarak zorunlu hale gelmektedir.

 

Yani özetle:

2024–2025: Hazırlık ve raporlama dönemi

2026: Zorunlu uygulama ve yaptırımların başlaması

 

Türkiye'nin Karbon Ayak İzi Nedir ?

 

Türkiye'nin toplam karbon ayak izi, yani yıllık sera gazı emisyonu, 2022 yılı itibarıyla yaklaşık 560 milyon ton CO₂ eşdeğeri düzeyindedir. Bu değer, enerji üretimi, ulaşım, sanayi, tarım ve atık gibi kaynaklardan çıkan tüm emisyonları kapsar.

Kişi başı karbon ayak izi ise Türkiye'de yıllara göre değişmekle birlikte ortalama olarak 5-6 ton CO₂ civarındadır. Bu rakam, dünya ortalamasına yakın, ancak iklim hedefleri doğrultusunda olması gereken seviye olan 2 tonun oldukça üzerindedir.

Türkiye, 2053 yılına kadar net sıfır emisyon hedefini benimsemiş ve bu doğrultuda yeşil dönüşüm politikaları, enerji verimliliği yatırımları ve karbon piyasası hazırlıkları gibi çeşitli adımlar atmaktadır.

 

Türkiye karbon ayak izinde kaçıncı sırada?

Türkiye, toplam sera gazı emisyonlarında dünya genelinde yaklaşık 15. sırada yer almaktadır. Bu sıralama, ülkelerin yıllık toplam karbon ayak izine yani salınan CO₂ eşdeğeri sera gazı miktarına göre yapılır.

2022 verilerine göre Türkiye’nin toplam yıllık emisyonu yaklaşık 560 milyon ton CO₂ eşdeğeri düzeyindedir. Bu değer, dünya toplam emisyonunun yaklaşık %1’ine denk gelir.

Ancak kişi başı emisyon sıralamasında Türkiye, gelişmiş ülkelere kıyasla daha orta seviyelerde yer alır. Türkiye'de kişi başı ortalama karbon ayak izi 5–6 ton CO₂, bu oran ABD’de yaklaşık 15 ton, AB ortalamasında ise 7–8 ton civarındadır.

Özetle:

  • Toplam emisyon sıralaması: ~15. sırada
  • Kişi başı emisyon sıralaması: Orta düzey (dünya ortalamasına yakın)

 

Karbon Ayak İzi Hangi Ülkelerde Var?

Karbon ayak izi, tüm ülkelerde fiilen vardır çünkü her ülke belli düzeyde sera gazı salımı yapar. Ancak karbon ayak izinin ölçülmesi, raporlanması ve yönetilmesi, bazı ülkelerde yasal zorunluluk haline gelmiştir. Bu ülkeler genellikle iklim politikaları güçlü ve karbon düzenlemeleri gelişmiş olan ülkelerdir.

Karbon ayak izini aktif olarak izleyen ve yasal çerçeveye bağlayan başlıca ülkeler:

  • Avrupa Birliği Ülkeleri: Almanya, Fransa, Hollanda, İtalya gibi ülkelerde karbon ayak izi ölçümü ve raporlaması, özellikle sanayi ve enerji sektörlerinde zorunludur.
  • İngiltere: Net sıfır emisyon hedefi kapsamında birçok sektörde karbon hesaplaması ve karbon vergilendirmesi uygulanır.
  • ABD: Federal düzeyde genel bir zorunluluk olmasa da Kaliforniya gibi eyaletlerde karbon piyasaları ve zorunlu raporlama sistemleri aktiftir.
  • Kanada: Ulusal karbon vergisi ve sera gazı izleme sistemleri ile karbon ayak izi yönetimi mevcuttur.
  • Japonya ve Güney Kore: Hem karbon fiyatlandırması hem de karbon ticaret sistemleri ile düzenli izleme yapılmaktadır.
  • Çin: Dünya’nın en büyük karbon salıcısıdır ve son yıllarda karbon piyasası kurarak bazı sektörlerde karbon ayak izi raporlamasını zorunlu hale getirmiştir.

Türkiye ise karbon ayak izini henüz yasal olarak tüm sektörler için zorunlu kılmamış olsa da, AB ile ticaret yapan firmalar için fiilen zorunlu hale gelmiştir ve bu konuda yasal altyapı çalışmaları devam etmektedir.

Karbon Ayak İzi Nasıl Hesaplanır?

Karbon ayak izi hesaplama, bir kişinin, ürünün veya işletmenin belirli bir süre içinde gerçekleştirdiği faaliyetler sonucu atmosfere salınan sera gazı miktarının karbondioksit (CO₂) eşdeğeri olarak hesaplanmasıyla belirlenir. Bu hesaplama yapılırken enerji tüketimi, ulaşım şekli, yakıt türü, elektrik faturaları, üretim verileri, atık miktarı gibi birçok veri dikkate alınır.

Örneğin:

  • 1 litre benzin yakıldığında yaklaşık 3 kg CO₂ salınır.
  • 1 kWh elektrik, üretim kaynağına göre 3–0.9 kg CO₂ salımı yapar.
  • Uçakla 1000 km seyahat eden bir kişi ortalama 250–300 kg CO₂

Karbon Ayak İzi Ölçülebilir mi?

Evet, karbon ayak izi bilimsel yöntemlerle ölçülebilir ve farklı standartlara göre hesaplanabilir. En yaygın kullanılan hesaplama standartları şunlardır:

  • GHG Protocol (Greenhouse Gas Protocol)
  • ISO 14064 Standardı

Karbon Ayak İzi Hesaplama Exceli Nedir?

Karbon ayak izi hesaplama Excel’i, genellikle aşağıdaki girdileri alarak otomatik sonuçlar veren formüllü bir dosyadır:

  • Elektrik tüketimi (kWh)
  • Doğalgaz veya kömür tüketimi
  • Ulaşım verileri (km, araç tipi, yakıt cinsi)
  • Su tüketimi
  • Atık miktarı
  • Üretim verileri (şirketler için)

Bu girdilere karşılık gelen emisyon faktörleri kullanılarak toplam CO₂ eşdeğeri hesaplanır. Örneğin:

Faaliyet Türü Miktar Emisyon Faktörü CO₂ Eşdeğeri (kg)
Elektrik Tüketimi 1200 kWh 0.387 kg CO₂/kWh 464.4
Benzin Kullanımı 150 litre 2.31 kg CO₂/litre 346.5
Uçak Yolculuğu 1200 km 0.21 kg CO₂/km 252

Böylece toplam karbon ayak izi (örneğin yıllık bazda) hesaplanır.